เทคนิคที่ใช้ :  การทอขิด และการทอจก

• การขิด คือ วิธีเก็บลายขิดบนผ้าผืนเรียบ ใช้ไม้เก็บขิด คัดเก็บขิดยกลาย โดยต้องนับจำนวนเส้นไหม แล้วใช้ไม้ลายขิดสายเป็นลายเก็บไว้ ในการทอเก็บลายจะแบ่งเป็นช่วง แต่ละช่วงเก็บลายไม่เหมือนกัน ส่วนที่อยู่ตรงปลายต่อกับผ้าเรียบ เป็นการเก็บขิดดอกเล็ก ส่วนต่อไปเป็นการเก็บขิดดอกใหญ่ เรียกว่า “ดอกลายผ้า” ใช้ไม้ในการเก็บลายต่างกัน
• การจก คือ กรรมวิธียกเส้นด้ายยืน แล้วสอดเส้นไหมสีซึ่งเป็นเส้นพุ่งพิเศษเข้าไปในผืนผ้า ทำให้เกิดลวดลายผ้าที่ต้องการ

กระบวนการสร้างสรรค์ชิ้นงาน (โดยละเอียด) :

• การเตรียมเส้นไหม : การเตรียมเส้นไหม เส้นไหมที่จะนำมาทอผ้าแพรวานั้น จะต้องนำเส้นมาคัดเส้นไหมที่มีขนาดเส้นสม่ำเสมอเรียบสวยเพราะเวลาทอจะไม่กระตุก ตกแต่งปอยไหมให้เรียบร้อย คือ เส้นไหมจัดเรียงแบบสานกันเป็นตาข่ายจากนั้นนำเส้นไหมไปฟอกด่าง ทำความสะอาดให้ไหมมีความนิ่ม
• การลอกกาวเส้นไหมทั้งเส้นพุ่งเส้นยืน : นำเส้นไหมที่ได้เตรียมไว้แล้วมาทำการต้มลอกกาว ให้ทำการกลับเส้นไหมในหม้อต้มอย่างสม่ำเสมอ เมื่อลอกกาวเสร็จเรียบร้อย นำไปล้างน้ำ แล้วบีบน้ำออกจากเส้นไหม นำเส้นไหมไปตากผึ่งแห้งที่ราวตาก ทั้งนี้ให้ทำการกระตุกเส้นไหมเพื่อให้มีการเรียงเส้นไหมในแต่ละไจ นำไปย้อมสี เพื่อนำไปทอผ้าต่อไป
• การย้อมสีเส้นไหม : ต้มน้ำให้เดือด นำสีที่ต้องการย้อมมาใส่ โดยใช้สีประมาณ 21กรัมต่อไหม 5 ปอย โดยไหม 1 ปอยมีน้ำหนักประมาณ 300 กรัม ใส่น้ำพอท่วมเส้นไหม ต้มประมาณ30 นาที จากนั้นนำมาล้างน้ำ แล้วบีบน้ำออกจากเส้นไหม นำเส้นไหมไปตากโดยใช้ราวตากเพื่อผึ่งให้เส้นไหมแห้ง ระหว่างการผึ่งเส้นไหมต้องกระตุกเส้นไหมเพื่อให้มีการเรียงเส้นไหมในแต่ละปอยอย่างเรียบร้อย
• การกรอเส้นพุ่งเข้าหลอด : การกรอเส้นพุ่งเข้าหลอด นำเส้นไหมที่ย้อมสีต่าง ๆ แล้วมาเข้ากง แล้วทำการกรอเส้นไหมเข้าหลอด เพื่อเตรียมเป็นเส้นพุ่งเพื่อใช้ในการเกาะลาย และใส่กระสวยในการทอขัด
• การค้นเครือหูก :  คือ การเตรียมเส้นยืน นำเส้นไหมยืนที่ทำการย้อมสีแล้ว มาทำการค้นเครือหูก หรือที่เรียกว่าการค้นเส้นยืน โดยใช้หลักเฝือเป็นอุปกรณ์ในการค้นเส้นยืน การเตรียมค้นเส้นยืนจะเริ่มต้นโดยการนำเส้นไหมไปสวมเข้าในกง เพื่อทำการกรอเส้นไหมเข้าอัก จากนั้นก็ทำการค้นเส้นยืน โดยมีหลักการนับ คือ รอบละ 2 เส้น 2 รอบ เป็น 4 เส้น เรียกว่า 1 ความ 10 ความ เท่ากับ 1 หลบ การนับจำนวนความจะใช้ซี่ไม้มาคั่นเพื่อป้องกันความผิดพลาดที่อาจจะเกิดขึ้นได้ ดังนั้น 1 หลบจะมีเส้นไหม 40 เส้น
• “หลบ คือ หน้ากว้าง (การนับหลบต้องนับฝั่งเดียว คือ ได้ 4 เส้น ถ้านับ 2 ฝั่ง จะได้ 8เส้น) หน่วยความยาวใช้เป็นเมตร หากต้องการเพิ่มความยาวต้องเริ่มต้นเครือหูกใหม่อีกครั้งแล้วนับจำนวนหลบเท่าเดิม จากนั้นนำไหมที่ค้นใหม่มาผูกเข้ากับไหมเดิมความยาวของผ้าก็จะเพิ่มขึ้น”
• การเตรียมฟืมทอผ้า : คือ การค้นเส้นด้ายลักษณะเดียวกับการค้นเส้นยืน จากนั้นนำเส้นด้ายมาร้อยเข้ากับฟืม โดยการร้อยผ่านช่องฟันหวีแต่ละช่องทุกช่อง ๆ ละ 2 เส้น แล้วใช้ท่อนไม้ไผ่เล็กๆ สอดเข้าในห่วงเส้นด้ายที่ร้อยเข้าช่องฟันหวีเพื่อทำการขึงเส้นด้ายให้ตรึงและจัดเรียงเส้นด้ายให้เรียบร้อย ส่วนด้านหน้าของฟืมก็จะมีท่อนไม้ไผ่เช่นเดียวกับด้านหลัง จากนั้นให้ทำการเก็บตะกอฟืมแบบ 2 ตะกอ เราก็จะได้ชุดฟืมทอผ้าที่พร้อมสำหรับการทอผ้า
• การเก็บเขาลาย / การเก็บตะกอลายขัด :  การทำลายบนผืนผ้าแพรวา ใช้ไม้เก็บขิดมีลักษณะแบนกว้างประมาณ 7-8 เซนติเมตร ยาว 1 เมตร ปลายแหลม ซึ่งการทำลายบนผืนผ้าแพรวาโบราณจะทำโดยใช้ไม้เก็บขิดลายเก็บลายก่อน แล้วใช้ไม้ยกลายหรือไม้เผ่าสอดเข้าจนหมดหน้าฟืม โดยให้ยกไม้ยกลายที่สอดเข้าไปให้อยู่ในแนวตั้ง จากนั้นใช้นิ้วก้อยในการล้วงเกาะเส้นไหมสีต่าง ๆ ตามลายที่กำหนด ไปจนสุดขอบผ้า แล้วจึงเหยียบไม้เหยียบตะกอฟืมเพื่อสอดกระสวย แล้วใช้ฟืมกระทบเส้นไหมเพื่อให้ผืนผ้าแน่น ไม้หนึ่งเกาะ 2 เที่ยว เพื่อให้ลายนูนเด่น ในการทอผ้าแพรวาจะต้องมีการเก็บลายไปตลอดการทอ การทอผ้าแพรวาลวดลายผ้าจะอยู่ด้านล่างของกี่ทอผ้า
• การทอผ้าแพรวา : การทอแพรวาแบบผู้ไทแท้นั้น จะไม่ใช้อุปกรณ์อื่นช่วย ไม่ว่าจะเป็นเข็ม ไม้ หรือขนเม่น แต่จะใช้นิ้วก้อยจกเกาะเกี่ยว และสอดเส้นไหมสี ซึ่งเป็นเส้นพุ่งพิเศษแล้วผูกเก็บปมเส้นด้ายด้านบน เพื่อให้เกิดลวดลาย ผ้าแพรวาจึงมีลักษณะลวดลายผสมกันระหว่างลายขิดและจกบนผืนผ้า โดยใช้การเกาะลายด้วยนิ้วก้อยตลอด จากริมผ้าข้างหนึ่งไปยังอีกข้างหนึ่งตลอดทั้งแถว จุดเด่นและความเป็นเอกลักษณ์ของผ้าแพรวา คือ ลวดลายสีสัน และความมีระเบียบ ความเรียบ ความเงางามของผืนผ้า ในผ้าแพรวาผืนหนึ่งจะมีอยู่ประมาณ 10 หรือ 12 ลาย ใช้เส้นไหมในการทอตั้งแต่ 2-9 สี สอดสลับในแต่ละลายแต่ละแถว

ผ้าแพรวา คือ ผ้าเบี่ยงไหมของชาวผู้ไทหรือชาวภูไท ที่ใช้พาดเบี่ยงคล้ายสไบ มีความกว้างประมาณ 1 ศอก ยาว 1 วา จึงเป็นที่มาของชื่อ “ผ้าแพรวา” นิยมทอด้วยไหมน้อย(ยอดไหม) ทอด้วยการเก็บขิดลายและการจกหรือเกาะลายที่มีลวดลายโดดเด่นนับร้อยลาย ที่จกด้วยนิ้วก้อยเกาะเกี่ยวลวดลายไปตลอดหน้าผ้า
ผ้าแพรวา มีแหล่งผลิตอยู่ที่บ้านโพน อำเภอคำม่วง จังหวัดกาฬสินธุ์ สร้างสรรค์โดยกรรมวิธีการจกแบบดั้งเดิมโดยใช้นิ้วก้อย “จก” สอดเส้นไหมเส้นพุ่งสีสันต่างๆ สอดแทรกเป็นเส้นพุ่งพิเศษตามจังหวะลวดลาย โดยผ้าแพรวาหนึ่งผืนประกอบด้วยลวดลายหลายสิบลายไม่ซ้ำกัน แต่ละลายมีความหมายเกี่ยวข้องกับความเชื่อและขนบประเพณีของชุมชน
ผ้าแพรวา มีเสน่ห์แตกต่างจากผ้าชนิดอื่นด้วยลวดลายที่ทอจะปรากฏอยู่ด้านล่างของกี่ โดยมีไม้คันผัง ช่วยยึดผ้าที่ทอแล้วไว้ให้ตึงตลอดเวลา ทำให้ลวดลายบนผ้าสวยงาม ชัดเจนมากยิ่งขึ้น รวมทั้งสีสันของผ้าที่เป็นสีโทนแดง และใช้เส้นไหมสีเขียว เหลือง ขาว หรือน้ำเงิน ในการขิดลาย ทำให้เกิดสีสันที่สวยงามลงตัวกับผืนผ้า ลวดลายที่ปรากฏบนผ้าแพรวาประกอบด้วยลายทั้งหมด 3 ส่วนดังนี้

• ลายหลัก คือ ลายที่มีขนาดใหญ่อยู่ในพื้นที่ส่วนใหญ่ของลายผ้าแนวนอน มีความกว้างประมาณ 8-12 ซม. ในแพรวาผืนหนึ่งจะมีลายหลักประมาณ 13 แถว  อาทิ ลายนาคสี่แขน ลายพันธุ์มหา ลายดอกสา
• ลายดอกอ้อมคั่นลาย หรือลายคั่น คือ ลายขิดขนาดเล็กที่ทอเพื่อแบ่งพื้นที่ลายใหญ่แต่ละลายออกจากกัน ลายคั่นมีหลายหลาย เช่น ลายงูลอย ลายตาไก่ ลายขอ ลายนาคน้อย ลายขาเปีย ลายดอกผักแว่น เป็นต้น
• ลายช่อปลายเชิง หรือลายเชิงผ้า คือ ลวดลายที่ปรากฎที่เชิงทั้ง 2 ด้านของผืนผ้า นิยมทอเป็นลายเส้นยาวทำหน้าที่เป็นตัวเริ่มและตัวจบของลายผ้า เช่น ลายช่อต้นสน ลายช่อขันหมาก ลายดอกบัวน้อย ลายใบบุ่นน้อย

นับตั้งแต่ปี พ.ศ.2521 เป็นต้นมา ด้วยสายพระเนตรของสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ทรงเล็งเห็นว่าสไบหรือแพรเบี่ยงที่ตกแต่งเป็นอาภรณ์ของชาวผู้ไทนี้งดงามเกินกว่าจะเป็นเพียงแค่สไบ ผ้าแพรวา จากเดิมที่มีทั้งการใช้ไหมและฝ้ายได้เปลี่ยนมาใช้ไหมน้อยเป็นวัสดุในการทอทั้งหมด และพระราชทานคำแนะนำให้ปรับปรุงขยายความกว้างของหน้าฟืม 12-14 หลบ (40 เซนติเมตร) ปัจจุบันพัฒนาเป็นฟืมขนาด 18-22 หลบ (70-80 เซนติเมตร) และส่งเสริมปรับประยุกต์สีจากเดิมที่มีการทำผ้าแพรวาเพียงสีแดงครั่ง เป็นการใช้สีหลากหลากมากขึ้น ทำให้ผ้าแพรวาสามารถนำมาทอเป็นผืนผ้าที่นำมาตัดเย็บเป็นเสื้อผ้าสำเร็จรูปที่สวมใส่ในปัจจุบัน

แหล่งอ้างอิงข้อมูล :

1. กรมหม่อนไหม กระทรวงเกษตรและสหกรณ์. 2555. ภูมิปัญญาผ้าไหมไทย. กรุงเทพมหานคร: โรงพิมพ์ชุมนุมสหกรณ์การเกษตรแห่งประเทศไทย.
2. บุญเที่ยง, ดร.สุชานาถ. 2559. “ผ้าแส่ว : ต้นแบบแห่งลวดลายบนผืนผ้าแพรวา.” วารสารนานาชาติ มหาวิทยาลัยขอนแก่น สถาขามนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ 6 (3): 56-70. Accessed กันยายน 8, 2564. file:///C:/Users/burachat.SACICT/Downloads/86106-Article%20Text-256210-1-10-20171017.pdf.
3. มหาวิทยาลัยราชภัฏกาฬสินธุ์. 2560. วิจิตรแพรวา มรดกภูมิปัญญาสู่ราชินีแห่งไหม. กาฬสินธุ์, มิถุนายน 23. Accessed ตุลาคม 11, 2564. https://so05.tci-thaijo.org/index.php/Praewa-ksu_Journal/issue/view/8285.
4. ศูนย์ส่งเสริมศิลปาชีพระหว่างประเทศ (องค์การมหาชน). 2561. ชุมชนหัตถกรรมทอผ้าแพรวาบ้านโพน จังหวัดกาฬสินธุ์. กรุงเทพมหานคร.
5. สัมภาษณ์ :  กรรณิการ์ โยคะสิงห์, บุตรสาวครูคำใหม่ โยคะสิงห์ ครูศิลป์ของแผ่นดินปี 2561 ปัจจุบันเสียชีวิตแล้ว (เก็บข้อมูลเมี่อวันที่ 9 ธันวาคม 2564)