ผ้าแพรวาเกาะลายนาคหัวซุ้ม และพันมหา ย้อมสีธรรมชาติ
กลุ่มงานศิลปหัตถกรรม ประเภทงานหัตถศิลป์ไทย
ผ้าแพรวาเกาะลายนาคหัวซุ้ม และพันมหา ย้อมสีธรรมชาติ เป็นผ้าแพรวาเกาะ คือ ผ้าแพรวาที่มีลวดลายและมีสีสันจากการใช้เส้นไหมที่หลากหลายเกาะเกี่ยวพันกันไปด้วยกรรมวิธีการเกาะลาย หรือการจกและสอดสลับเส้นไหม ลวดลายที่ใช้ทอดส่วนใหญ่เป็นลายหลักบนผืนผ้าแพรวา ซึ่งแพรวาประเภทนี้สามารถทอโดยใช้แบบลายที่ไม่ซ้ำกันเลยในแต่ละแนวได้ ทอด้วยเทคนิคขิดและจก มีเชิง 2 ชั้น เชิงล่างเป็นลายดอกหางปลาวา คั่นด้วยดอกงูลอย เชิงบนเป็นเชิงช่อฟ้า และเชิงสน สลับคั่นดอกหางปลาวา คั่นด้วยดอกงูลอย และลายหลักเป็น ลายนาคหัวซุ้ม และพันมหา เส้นไหมย้อมสีธรรมชาติจากไม้ตีนตังหรือม้ากระทืบโรงได้สีชมพู เส้นไหมสีม่วงอ่อนย้อมได้จากลูกหว้า เส้นไหมสีแดงย้อมด้วยครั่ง เส้นไหมสีน้ำตาลย้อมด้วยเปลือกไม้แก่น เส้นไหมสีฟ้าย้อมด้วยดอกอัญชันรวมถึงใบสบู่เลือด เส้นไหมสีเขียวย้อมด้วยเปลือกสมอ และเส้นไหมสีขาว
เทคนิคที่ใช้ : การจก และการขิด ตามลักษณะของผ้าแพรวาเกาะ คือ ผ้าแพรวาที่มีลวดลายและมีสีสันจากการใช้เส้นไหมที่หลากหลายเกาะเกี่ยวพันกันไปด้วยกรรมวิธีการเกาะลาย หรือการจกและสอดสลับเส้นไหม ลวดลายที่ใช้ทอดส่วนใหญ่เป็นลายหลักบนผืนผ้าแพรวา ซึ่งแพรวาประเภทนี้สามารถทอโดยใช้แบบลายที่ไม่ซ้ำกันเลยในแต่ละแนวได้
การขิด คือ วิธีเก็บลายขิดบนผ้าผืนเรียบ ใช้ไม้เก็บขิด คัดเก็บขิดยกลาย โดยต้องนับจำนวนเส้นไหม แล้วใช้ไม้ลายขิดสายเป็นลายเก็บไว้ ในการทอเก็บลายจะแบ่งเป็นช่วง แต่ละช่วงเก็บลายไม่เหมือนกัน ส่วนที่อยู่ตรงปลายต่อกับผ้าเรียบ เป็นการเก็บขิดดอกเล็ก ส่วนต่อไปเป็นการเก็บขิดดอกใหญ่ เรียกว่า “ดอกลายผ้า” ใช้ไม้ในการเก็บลายต่างกัน
การจก คือ กรรมวิธียกเส้นด้ายยืน แล้วสอดเส้นไหมสีซึ่งเป็นเส้นพุ่งพิเศษเข้าไปในผืนผ้า ทำให้เกิดลวดลายผ้าที่ต้องการ
กระบวนการสร้างสรรค์ชิ้นงาน (โดยละเอียด) :
- การเตรียมเส้นไหม : การเตรียมเส้นไหม เส้นไหมที่จะนำมาทอผ้าแพรวานั้น จะต้องนำเส้นมาคัดเส้นไหมที่มีขนาดเส้นสม่ำเสมอเรียบสวยเพราะเวลาทอจะไม่กระตุก ตกแต่งปอยไหมให้เรียบร้อย คือ เส้นไหมจัดเรียงแบบสานกันเป็นตาข่ายจากนั้นนำเส้นไหมไปฟอกด่าง ทำความสะอาดให้ไหมมีความนิ่ม
- การลอกกาวเส้นไหมทั้งเส้นพุ่งเส้นยืน : นำเส้นไหมที่ได้เตรียมไว้แล้วมาทำการต้มลอกกาว ให้ทำการกลับเส้นไหมในหม้อต้มอย่างสม่ำเสมอ เมื่อลอกกาวเสร็จเรียบร้อย นำไปล้างน้ำ แล้วบีบน้ำออกจากเส้นไหม นำเส้นไหมไปตากผึ่งแห้งที่ราวตาก ทั้งนี้ให้ทำการกระตุกเส้นไหมเพื่อให้มีการเรียงเส้นไหมในแต่ละไจ นำไปย้อมสี เพื่อนำไปทอผ้าต่อไป
- การย้อมสีเส้นไหมสีธรรมชาติ : นำเปลือกไม้ หรือ ใบไม้ที่เตรียมไว้มาต้มจนเดือดใช้เวลาประมาณ 45 นาที แล้วกรองแยกกากออก นำน้ำสีที่กรองแล้วมาต้มในหม้อใส่เกลือ สารส้ม หรือปูน คนจนละลายแล้วนำไหมลงมาต้มต่อ ประมาณ 45 นาที นำไหมที่ย้อมแล้วออกให้สะเด็ดน้ำ ทิ้งไว้จนเย็น แล้วนำไปซักจนสะอาด
- การกรอเส้นพุ่งเข้าหลอด : การกรอเส้นพุ่งเข้าหลอด นำเส้นไหมที่ย้อมสีต่าง ๆ แล้วมาเข้ากง แล้วทำการกรอเส้นไหมเข้าหลอด เพื่อเตรียมเป็นเส้นพุ่งเพื่อใช้ในการเกาะลาย และใส่กระสวยในการทอขัด
- การค้นเครือหูก : คือ การเตรียมเส้นยืน นำเส้นไหมยืนที่ทำการย้อมสีแล้ว มาทำการค้นเครือหูก หรือที่เรียกว่าการค้นเส้นยืน โดยใช้หลักเฝือเป็นอุปกรณ์ในการค้นเส้นยืน การเตรียมค้นเส้นยืนจะเริ่มต้นโดยการนำเส้นไหมไปสวมเข้าในกง เพื่อทำการกรอเส้นไหมเข้าอัก จากนั้นก็ทำการค้นเส้นยืน โดยมีหลักการนับ คือ รอบละ2 เส้น 2รอบเป็น 4 เส้น เรียกว่า 1 ความ 10 ความ เท่ากับ 1 หลบ การนับจำนวนความจะใช้ซี่ไม้มาคั่นเพื่อป้องกันความผิดพลาดที่อาจจะเกิดขึ้นได้ ดังนั้น 1 หลบจะมีเส้นไหม 40 เส้น
“หลบ คือ หน้ากว้าง (การนับหลบต้องนับฝั่งเดียว คือ ได้ 4 เส้น ถ้านับ 2 ฝั่ง จะได้ 8เส้น) หน่วยความยาวใช้เป็นเมตร หากต้องการเพิ่มความยาวต้องเริ่มต้นเครือหูกใหม่อีกครั้งแล้วนับจำนวนหลบเท่าเดิม จากนั้นนำไหมที่ค้นใหม่มาผูกเข้ากับไหมเดิมความยาวของผ้าก็จะเพิ่มขึ้น” - การเตรียมฟืมทอผ้า : คือ การค้นเส้นด้ายลักษณะเดียวกับการค้นเส้นยืน จากนั้นนำเส้นด้ายมาร้อยเข้ากับฟืม โดยการร้อยผ่านช่องฟันหวีแต่ละช่องทุกช่องๆละ 2 เส้น แล้วใช้ท่อนไม้ไผ่เล็กๆ สอดเข้าในห่วงเส้นด้ายที่ร้อยเข้าช่องฟันหวีเพื่อทำการขึงเส้นด้ายให้ตรึงและจัดเรียงเส้นด้ายให้เรียบร้อย ส่วนด้านหน้าของฟืมก็จะมีท่อนไม้ไผ่เช่นเดียวกับด้านหลัง จากนั้นให้ทำการเก็บตะกอฟืมแบบ 2 ตะกอ เราก็จะได้ชุดฟืมทอผ้าที่พร้อมสำหรับการทอผ้า
- การเก็บเขาลาย / การเก็บตะกอลายขัด : การทำลายบนผืนผ้าแพรวา ใช้ไม้เก็บขิดมีลักษณะแบนกว้างประมาณ 7-8 เซนติเมตร ยาว 1 เมตร ปลายแหลม ซึ่งการทำลายบนผืนผ้าแพรวาโบราณจะทำโดยใช้ไม้เก็บขิดลายเก็บลายก่อน แล้วใช้ไม้ยกลายหรือไม้เผ่าสอดเข้าจนหมดหน้าฟืม โดยให้ยกไม้ยกลายที่สอดเข้าไปให้อยู่ในแนวตั้ง จากนั้นใช้นิ้วก้อยในการล้วงเกาะเส้นไหมสีต่าง ๆ ตามลายที่กำหนด ไปจนสุดขอบผ้า แล้วจึงเหยียบไม้เหยียบตะกอฟืมเพื่อสอดกระสวย แล้วใช้ฟืมกระทบเส้นไหมเพื่อให้ผืนผ้าแน่น ไม้หนึ่งเกาะ 2 เที่ยว เพื่อให้ลายนูนเด่น ในการทอผ้าแพรวาจะต้องมีการเก็บลายไปตลอดการทอ การทอผ้าแพรวาลวดลายผ้าจะอยู่ด้านล่างของกี่ทอผ้า
- การทอผ้าแพรวา : การทอแพรวาแบบผู้ไทแท้นั้น จะไม่ใช้อุปกรณ์อื่นช่วย ไม่ว่าจะเป็นเข็ม ไม้ หรือขนเม่น แต่จะใช้นิ้วก้อยจกเกาะเกี่ยว และสอดเส้นไหมสีซึ่งเป็นเส้นพุ่งพิเศษแล้วผูกเก็บปมเส้นด้ายด้านบน เพื่อให้เกิดลวดลาย ผ้าแพรวาจึงมีลักษณะลวดลายผสมกันระหว่างลายขิดและจกบนผืนผ้า โดยใช้การเกาะลายด้วยนิ้วก้อยตลอด จากริมผ้าข้างหนึ่งไปยังอีกข้างหนึ่งตลอดทั้งแถว จุดเด่นและความเป็นเอกลักษณ์ของผ้าแพรวา คือ ลวดลายสีสัน และความมีระเบียบ ความเรียบ ความเงางามของผืนผ้า ในผ้าแพรวาผืนหนึ่งจะมีอยู่ประมาณ 10 หรือ 12 ลาย ใช้เส้นไหมในการทอตั้งแต่ 2-9 สี สอดสลับในแต่ละลายแต่ละแถว
