เทคนิคที่ใช้ : การทอจก คือ การสร้างลายบนผืนผ้าด้วยการเพิ่มเส้นด้ายพุ่งพิเศษเข้าไปเป็นช่วงๆ ไม่ติดต่อกันตลอดหน้ากว้างของผืนผ้า การจกนิยมใช้วัตถุที่มีความแหลมพอสมควร เช่น ไม้เหลาบางได้ขนาด ขนเม่น หรือนิ้วมือยกเส้นด้ายเส้นยืนขึ้น แล้วสอดเส้นด้ายสีต่างๆ พุ่งพิเศษเข้าไปตามจังหวะของลวดลาย ต่อเนื่องกันไปตลอดหน้าผ้า หรือจะเว้นระยะห่างเพื่อให้ได้ลวดลายอีกแบบก็สามารถทำได้

กระบวนการสร้างสรรค์ชิ้นงาน (โดยละเอียด) :
การเตรียมฝ้าย :

1. เก็บดอกฝ้ายนำมาตากแดดเพื่อไล่ความชื้น
2. นำฝ้ายมาแยกเมล็ดกับเนื้อออกจากกัน
3. การดีดฝ้ายเป็นการนำเนื้อฝ้ายมาดีด เพื่อให้ฝ้ายมีเนื้อละเอียดและสะอาดมากขึ้นและนำสู่กระบวนการต่อไปได้ง่ายขึ้น
4. การหล่อฝ้าย เป็นการนำฝ้ายมาม้วนใส่หลอดไม้ไผ่ หมุนไปในทางเดียวกัน จากนั้นหมุนให้แน่นพอสมควรแล้วถอดเนื้อฝ้ายออกจากไม้ไผ่
5. การปั่นฝ้าย ใช้เครื่องมือในการปั่นฝ้ายโดยมือขวาหมุนกรงและมือซ้ายดึงเส้นฝ้ายให้เส้นฝ้ายมีความสม่ำเสมอกันและเหนียวพร้อมใช้
6. เปียฝ้าย ขั้นตอนนี่สามารถนำไปย้อมสีต่อได้

ขั้นตอนการทอผ้าทอลาวครั่ง : สิ่งสำคัญที่ต้องใช้ก็คือเส้นไหม และ เส้นฝ้าย ใช้ไม้หลาบ (สำหรับแต่งเติมสี) เริ่มด้วยการขึงแส้นฝ้ายหรือเส้นไหมเข้ากับกี่ทอผ้า เมื่อเข้าดีแล้วจึงนำกระสวยที่บรรจุไหมไว้ในร่องกลางของกระสวย เพื่อใช้สอดเส้นไหมในแนวขวาง ซึ่งการสอดในแต่ละครั้งต้องสอดให้กลับไปกลับมาอยู่เสมอหรือตามรูปแบบลายที่ผู้ทอต้องการ โดยในการสอดเส้นไหมพุ่ง 1 ครั้ง ช่างผู้ทอต้องเหยียบกี่ทอ 1 ครั้ง เพื่อให้ฟืม (ไม้จัดลายผ้า) กระทบกับเส้นไหมที่ทอให้แน่นเข้ากับลายที่ออกแบบไว้ทำต่อไปเรื่อย ๆ จนทอเสร็จสิ่งสำคัญในการทอนี้คือ สามารถเพิ่มเส้นไหมพิเศษให้ลายผ้ามีความโดดเด่นได้ด้วยวิธีการใช้เส้นด้ายพุ่งพิเศษเพียงสีเดียวสอดขึ้นลงด้วยวิธีการใช้ไม้สอดไหมยืนขึ้นแล้วสอดเส้นไหมสีที่ต้องการเข้าไปจะทำให้ได้สีที่ดูฉูดฉาดเป็นเส้นลายเดียว
หัวซิ่น : ทอพื้นลายขัด
ตัวซิ่น : ทอจกลายนกยูง
ตีนซิ่น : ทอจกลายดอกแก้วใหญ่

มรดกองค์ความรู้เรื่องการทอผ้าของบรรพบุรุษชาวลาวครั่ง ที่อพยพมาจากเวียงจันทน์เมื่อหลายร้อยปีก่อน และได้ถ่ายทอดสู่ลูกหลานชาวบ้านเจ้าวัด อ.บ้านไร่ จ.อุทัยธานี เป็นที่มาของ “กลุ่มสมจิตรผ้าทอพื้นเมืองบ้านเจ้าวัด” ที่สืบทอดภูมิปัญญาการทอผ้าตีนจกแบบลางครั่งด้วยการอนุรักษ์วิธีการทอด้วยกี่มือ

การย้อมสีเส้นไหมและเส้นฝ้ายชาวลาวครั่งจะนำวัตถุดิบจากรอบตัว คือ ดอกไม้ ใบไม้ เปลือกไม้ มาย้อมให้เกิดสีต่างๆ เช่น สีเขียว เหลือง ชมพู เทา และน้ำตาล มาทอเป็นลวดลายโบราณ เช่น ลายลายมะเขือผ่าโผ่ง ลายพญานาค และลวดลายที่สะท้อนถึงวิถีชีวิต วัฒนธรรม และธรรมชาติ และสัตว์ต่าง ๆ ได้แก่ ลายพญานาค ลายม้า ลายขอต่าง ๆ ลายเขี้ยวหมา ลายดอกแก้ว ลายดอกจัน ลายเบ็ดน้อย ลายตะเหลียวฮ่อ ลายปลา ลายเอี้ย ลายนาคสองหัว ลายดาวล้อมเดือน ลายดอกไม้ ลายดอกพยอม ลายกาบ เป็นต้น

ผ้าทอลาวครั่ง มีความเป็นเอกลักษณ์โดดเด่นแตกต่างจากกลุ่มชาติพันธุ์อื่น ๆ ผ้าที่เป็นเอกลักษณ์โดดเด่นของชาวลาวครั่งในแถบจังหวัดอุทัยธานี และจังหวัดชัยนาท คือ “ผ้าซิ่นมัดหมี่ต่อตีนจก” ซึ่งถือว่าเป็นผ้าที่แสดงถึงฝีมือชั้นเลิศของช่างทอลาวครั่ง ด้วยมีเทคนิคการทอทั้งการจกและมัดหมี่โดยใช้ทั้งฝ้าย และไหมเป็นองค์ประกอบ เอกลักษณ์ที่โดดเด่นของผ้าทอลาวครั่งคือความงดงามของตัวซิ่นที่มีความหลากหลายทั้งรูปแบบ และสีสันบนผ้าซิ่น โดยชาวลาวครั่งจะเรียกผ้าซิ่นต่อตีนจกเหล่านั้นตามลักษณะโครงสร้างของตัวซิ่นเป็นหลัก เช่น ซิ่นหมี่โลด ซิ่นหมี่ตา ซิ่นหมี่น้อย เป็นต้น

ผ้าทอลาวครั่ง เมื่อนำมาทำเป็นผ้าซิ่นลาวครั่ง ความสำคัญจะอยู่ที่ “ตีนซิ่น” ซึ่งในอดีต ตีนซิ่นต้องเป็นสีแดงเท่านั้น โดยคนโบราณจะใช้สีเป็นตัวแทนหรือสัญลักษณ์ถึงที่มาของบรรพบุรุษ ซึ่งสีแดง สื่อความหมายแทน “ดวงอาทิตย์” สืบเนื่องจากบรรพบุรุษของชาวลาวครั่งอพยพโยกย้ายมาจากทิศตะวันออก และสีแดงจะถูกนำมาใช้เฉพาะส่วนตีนซิ่นเท่านั้น โดยผ้าซิ่นลาวครั่ง มีการใช้สีหลักๆ อยู่ 5 สี ได้แก่

• สีแดง  สื่อความหมายถึงการอพยพมาจากดินแดนทางทิศตะวันออก
• สีดำ  สื่อความหมายถึง “เมือง” ที่มีลักษณะอุดมสมบูรณ์ มี “ดินดำชุ่มน้ำ”
• สีขาว สื่อความหมายถึง “เชื้อชาติ” บอกถึงชาติพันธุ์หรือชนเผ่าของบรรพบุรุษคือ “ลาวพุทธ”
• สีเหลือง สื่อความหมายถึง “ดอกจำปา” เอกลักษณ์ของชุมชนหรือความเป็นลาว นั่นเอง
• สีเขียว สื่อความหมายถึง “การดำรงชีวิต” ที่ผูกพันกับธรรมชาติ

แหล่งอ้างอิงข้อมูล :

• สัมภาษณ์กลมทิพย์ คะลา, ลูกสาวติ๋ม ป้อมคำ (เก็บข้อมูลเมื่อวันที่ 11 ธันวาคม 2564)