เทคนิคที่ใช้: การฟอก ตอก และลงสีหนังสัตว์
กระบวนการสร้างสรรค์ชิ้นงาน (โดยละเอียด) :
การทำหนังใหญ่ คือการใช้หนังสัตว์ขนาดใหญ่ เช่น หนังวัว หรือหนังควาย รวมถึงหนังสัตว์ที่เชื่อว่ามีอานุภาพพิเศษอย่างหนังเสือมาใช้เป็นวัสดุหลักในการทำ เพื่อให้ตัวหนังมีคุณสมบัติโปร่งแสง เหมาะกับการเชิดหนังที่มีลักษณะคล้ายหุ่นเงาบนจอผ้า โดยมีขั้นตอนการทำดังนี้

1. การเตรียมหนัง
   · การเตรียมหนังสัตว์แบบโบราณ : คัดเลือกหนังเสือหรือหนังหมีสำหรับทำหนังเจ้า คือ “ฤาษี” สำหรับลงอักขระเลขยันต์
   ซึ่งหนังเสือมีคุณสมบัติ คือ น้ำหนักเบา และขนาดบางกว่าหนังวัวและหนังควาย โดยการเตรียมหนังเสือจะมีกระบวนการที่แตกต่างจากการฟอกหนังทั่วไป อย่างไรก็ตามในปัจจุบันไม่สามารถนำหนังเสือมาทำหนังใหญ่ได้ เนื่องจากผิดกฎหมายตามพระราชบัญญัติสงวนและคุ้มครองสัตว์ป่า พ.ศ.2562 จึงใช้หนังเทียมทดแทน
   สำหรับการเตรียมหนังวัวและหนังควาย สมัยก่อนการฟอกหนังจะนำน้ำปูนขาวผสมเกลือและสารส้มซึ่งมีรสชาติเฝื่อน เปรี้ยว เค็ม ในโอ่งน้ำขนาดใหญ่เพื่อแช่หนังให้นิ่มขึ้น เป็นระยะเวลาประมาณ 1 สัปดาห์ โดยอัตราส่วนของน้ำยาแช่หนังขึ้นอยู่ความเชี่ยวชาญ กระบวนการทำ และภูมิปัญญาของช่างแกะหนังแต่ละคน เมื่อหนังนิ่มลงแล้วจึงนำมาขูดขนและกำจัดหนังกำพร้าทำความสะอาด ก่อนนำไปขึ้นสะดึงตากหนังในพื้นที่ที่มีแสงแดดอ่อน ๆ (ไม่ควรตากหนังในที่แสงแดดจัด) ประมาณ 3 วัน จากนั้นนำมาผึ่งลมอีกประมาณ 1-3 เดือน ขึ้นอยู่กับสภาพภูมิอากาศและความชื้น หลังจากตากลมจนกระทั่งได้ “หนังแก้ว” ที่มีพื้นผิวสีเหลืองโปร่งแสงแล้ว นำมีดเจียนหนังส่วนขาออกเพื่อให้ได้หนังตามรูปทรงที่ต้องการ
   · การเตรียมหนังสัตว์ในปัจจุบัน : การฟอกหนังสำหรับการทำหนังใหญ่ในปัจจุบัน เริ่มใช้หนังวัวสำเร็จจากโรงงานอุตสาหกรรมฟอกหนังจากจังหวัดสมุทรปราการ ซึ่งเรียกว่า “หนังกาวตากแห้ง” เพื่อลดระยะเวลาในกระบวนการเตรียมหนัง และหนังที่เหมาะกับการแกะหนังใหญ่ควรมีความหนาประมาณ 1.5 มิลลิเมตร โดยนำมาฟอกหนังกับน้ำสายชู หรือใช้ใบสมอกับข่ามาตำละเอียดผสมน้ำ แล้วนำผืนหนังที่ผ่านการขูดเอาขนกับไขมันออกแล้วมาแช่น้ำแล้วนำไปหมักในอ่างหรือโอ่งที่ผสมน้ำแช่หนังทิ้งไว้ประมาณ 3 ชั่วโมง นำหนังไปล้าง และตากลมไว้จนแห้ง
2. การเขียนลาย : ในสมัยก่อน การสร้างสรรค์ลายหนังใหญ่แต่ละตัว ช่างเขียนลายจะผูกลายหนังใหญ่โดย “เหล็กจาร” ซึ่งเป็นเหล็กปลายแหลม เขียนร่างลายบนผืนแผ่นหนังให้เกิดรอยเส้นลาย สามารถใช้น้ำเช็ดออกได้หากต้องการแก้ไขเส้นลาย แต่ในปัจจุบันนิยมร่างลายหนังใหญ่บนกระดาษไขก่อนนำไปขึงเพื่อตอกฉลุลายลงบนแผ่นหนัง โดยลอกลายมาจากแบบที่ออกแบบล่วงหน้าบนกระดาษ ลายที่ใช้ออกแบบหนังใหญ่ของครูวีระ มีเหมือน เป็นลายต้นแบบที่เขียนตามบทพากย์ของครูบาอาจารย์ไม่ได้มีการเขียนขึ้นใหม่ ซึ่งได้มาจากครูบาอาจารย์ คือ ครูแข พยัฆคิน ผู้เป็นครูช่างหนังใหญ่ บ้านหน้าวัดพระเมรุ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา โดยในการเขียนลายหหนังแต่ละตัว ครูวีระจะส่งไปเขียนลวดลายที่ช่างเขียนลายเมืองเพชรบุรี โดยนำลายที่ได้ในกระดาษ ไปขยายให้มีความใหญ่พอดีกับขนาดของตัวหนัง เป็นแบบทาบติดบนหนังที่ต้องการตอกทั้งแผ่น จากนั้นจึงเริ่มตอกลายลงไป
3. การตอกลายและฉลุลาย : ขั้นตอนการตอกหนังและฉลุลาย เริ่มจากลายที่มีขนาดใหญ่ซึ่งเป็นองค์ประกอบหลักของตัวลายก่อน เพื่อสร้างเค้าโครงชุดลาย แล้วจึงตอกหนังไปตามลายที่ทาบกระดาษไว้ โดยยึดแผ่นหนังบนเขียงไม้ลูกหยีด้วยตะปูขนาดประมาณ 1 นิ้ว จากนั้นเริ่มตอกเฉพาะจุดที่ต้องการให้ทะลุด้วยสิ่วต่าง ๆ ได้แก่ สิ่วเล็บมือและสิ่วหน้าตัดหลากหลายขนาดมากถึง 25 ตัว และตุ๊ดตู่ ซึ่งอีกชื่อหนึ่งเรียกว่า “มุก” ที่มีลวดลายต่าง ๆ มากถึง 17 ตัว อาทิ วงกลม วงรี สี่เหลี่ยม สามเหลี่ยม ดอกไม้ ใบโพธิ์ เพื่อสร้างลายไทยบนเครื่องแต่งกายของตัวละครหนังใหญ่ ได้แก่ ลายกระจัง ลายประจำยาม และลายกาบ เป็นต้น
4. การลงสี : สำหรับลงสีหนังใหญ่ ช่างแกะหนังจะลงสีตามลวดลายที่ตอกไว้ ซึ่งหนังใหญ่สำหรับงานมงคล ใช้ชุดสี “หนังเบญจรงค์” ได้แก่ สีเขียว สีแดง สีเหลือง สีน้ำเงิน และสีดำ
   · การลงสีแบบโบราณ : ในสมัยก่อนนิยมใช้สีที่ได้จากธรรมชาติ ซึ่งมีคุณสมบัติในการควบคุมน้ำหนักสีได้ดี ได้แก่
   สีเขียวตังแช : ได้จาก “ชินสี”หรือสนิมของทองแดงผสมกับมะนาวใช้ลงสีหนังใหญ่ หรือการนำทองเหลือง ทองแดง และสำริด แช่น้ำผสมกรดเกลือให้เกิดปฏิกิริยาเคมีอย่างน้อย 1 ปีขึ้นไป เกิดเป็นสนิมเขียวเกาะโลหะ แล้วจึงขูดเอาสนิมออกและร่อนด้วย “แร่ง” จากนั้นล้างน้ำเปล่าล้างกรดเกลือออก จึงนำไปผสมกับยางมะขวิดหรือยางกระถินอินเดียอีกครั้ง
   สีแดง : ได้จากผลคำแสด หรือน้ำยางแดงจากการต้มไม้ฝางผสมสารส้ม
   สีทอง : ได้จากทองคำเปลว
   สีดำ : ได้จากยางรักและสมุกจากถ่านใบตองแห้ง
   ·การลงสีแบบปัจจุบัน : เนื่องจากในปัจจุบัน “ชินสี” และสีที่ได้จากวัตถุดิบธรรมชาติไม่เป็นที่นิยม เนื่องจากหายากและสีซีดจางง่าย จึงเปลี่ยนมาเป็นหมึกเติมปากกาหมึกซึม (PILOT Super Color nk) เพราะสีจะติดทนนาน แต่มีข้อจำกัดคือควบคุมน้ำหนักสียาก จึงได้สีโทนเดียวในการลงสีบนหนังใหญ่
5. การคาบตับ : คือขั้นตอนสุดท้ายของการแกะสลักหนังใหญ่ โดยการนำไม้มาผูกติดกับตัวหนังเสือเพื่อใช้สำหรับเชิด เรียกว่า “ไม้ตับหนัง” หรือ “ไม้คาบหนัง” นิยมใช้ไม้รวก ไม้หลาวชะโอน หรือไม้ไผ่สีสุกนำไปรมควันไฟก่อนใช้งาน เพื่อป้องกันมอดแมลงกินเนื้อไม้ แล้วนำเข็มใหญ่ร้อยกับด้ายเส้นใหญ่หลาย ๆ เส้นแล้วค่อย ๆ ใช้เข็มร้อยด้ายผูกเป็นระยะด้วยเงื่อนตะกรุดเบ็ด เพื่อให้ตับติดกับตัวหนัง

หนังใหญ่ จัดเป็นมหรสพหลวงที่มีมาตั้งแต่อดีต ใช้ในพระราชพิธีทั้งมงคลและอวมงคล อาจกล่าวได้ว่าเป็นการแสดงที่เก่าแก่ก่อนการละเล่นโขนเกิดขึ้นในราชสำนัก และเป็นการแสดงการเชิดตัวหนังหลังฉากผ้าผ่านแสงไฟ เกิดเป็นเงาจากตัวหนังแต่ละตัวที่ผ่านการแกะตอกและให้สีที่แตกต่างกัน ผู้เชิดส่วนใหญ่เป็นผู้ชาย โดยจะต้องเชิดและเต้นไปอย่างสัมพันธ์กันทำท่าไปตามบทพากย์และจังหวะของเพลงบรรเลง ซึ่งบทพากย์จะคล้ายบทโขนแต่สำเนียงจะไม่ดุดันเหมือนโขน เครื่องดนตรีประกอบการแสดงหนังใหญ่นิยมใช้วงปี่พาทย์เครื่องห้าหรือเครื่องคู่

ตามบันทึกในพงศาวดารกรุงศรีอยุธยาในรัชสมัยสมเด็จพระรามาธิบดีที่ 2 หรือพระเจ้าอู่ทอง หนังใหญ่ นิยมใช้เรื่อง “รามเกียรติ์” เป็นหลักให้การเดินเรื่อง เพราะเป็นการแสดงถึงการสรรเสริญพระเจ้าตามธรรมเนียมของไทย ถือว่าพระมหากษัตริย์คือผู้อวตารมาจากพระนารายณ์ หนังใหญ่จึงเป็นกึ่งมหรสพกึ่งพิธีกรรม ต่อมาในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชทรงโปรดเกล้าฯ ให้พระมหาราชครูเขียนเรื่อง “สมุทรโฆษคำฉันท์” สำหรับการเชิดหนังใหญ่ เพื่อเฉลิมฉลองพระชนมายุครบเบญจเพส พอสิ้นรัชกาลจึงไม่ได้ใช้เป็นเรื่องเชิดอีก ภายหลังเมื่อกรุงศรีอยุธยาเข้าสู่ภาวะสงคราม หนังใหญ่ฝีมือช่างหลวงจำนวนมากถูกสันนิษฐานว่าได้รับความเสียหายจากเพลิงไหม้

ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช มีการฟื้นฟูหนังใหญ่กลับมาอีกครั้งผ่านการแสดง “หนังช่องระทา” หรือการแสดงหนังใหญ่ขนาดกลางระหว่างช่องระทา (หอสูงสำหรับประดับดอกไม้ไฟที่ใช้ในงานพระราชพิธีแต่โบราณ มีลักษณะเป็นรูปทรงสี่เหลี่ยม หลังคาทรงยอดเกี้ยว มีฝาประกำ 4 ด้านและมีหน้าราหูทั้ง 4 ทิศ) เพื่อเฉลิมฉลองสมโภชพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากรที่อัญเชิญมาจากกรุงเวียงจันทร์

ในสมัยกรุงรัตนโกสินทร์ ถือได้ว่ารัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 เป็นยุคทองของวรรณกรรมและศิลปะทุกแขนง จนเกิดหนังใหญ่ที่มีความงดงามเรียกกันว่า “หนังใหญ่ชุดพระนครไหว” และเมื่อสยามในเวลานั้นมีการติดต่อค้าขายกับนานาประเทศมากขึ้น ความนิยมในละครเวทีจากตะวันตกเข้ามามีอิทธิพลในสังคม ทำให้การแสดงหนังใหญ่แบบดั้งเดิมลดความนิยมลง จึงนำ “หนังใหญ่ชุดพระนครไหว” เข้าเก็บรักษาในโรงละครศิลปากรในช่วงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 7 ซึ่งต่อมาโรงละครแห่งนั้นเกิดเพลิงไหม้เมื่อวันที่ 9 พฤศจิกายน 2503 ทำให้หนังใหญ่สูญหายและชำรุดเสียหายจนไม่สามารถนำมาแสดงต่อได้เป็นจำนวนมาก ทางกรมศิลปากรจึงเข้าอนุรักษ์ซ่อมแซมเก็บรักษาไว้เป็นมรดกของชาติและจัดแสดง ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร จนถึงปัจจุบัน
ด้วยเหตุนี้ ครูวีระ มีเหมือน จึงมีความตั้งใจที่จะทำหนังใหญ่ขึ้นทดแทนจากภาพถ่ายที่ยังคงเหลืออยู่ เพื่ออนุรักษ์และสืบสานงานหนังใหญ่ให้ชนรุ่นหลังได้ศึกษาต่อไปได้ โดยมีเป้าหมายในชีวิตในการทำหนังใหญ่ในชีวิตให้ได้ถึง 600 ตัว ตามจำนวนหนังโรงใหญ่ 1 โรง และมีความหวังที่จะจัดทำพิพิธภัณฑ์หนังใหญ่ เพื่อเป็นแหล่งเรียนรู้ศึกษาค้นคว้างานศิลปกรรมที่ทรงคุณค่าของไทยนี้ต่อไป

แหล่งอ้างอิงข้อมูล :

• เอนก นาวิกมูล. 2546. หนังตะลุง-หนังใหญ่. กรุงเทพฯ: พิมพ์คำ.
• คมสันต์ สุทนต์. 2557. หนังใหญ่ (Nang Yai). กรมส่งเสริมวัฒนธรรม.
• มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา. สถาบันอยุธยาศึกษา. 2563. ภูมิปัญญาไทย : หนังใหญ่ในวัฒนธรรมอยุธยา. พระนครศรีอยุธยา: สถาบันอยุธยาศึกษา มหาวิทยาลัยราชภัฏพระนครศรีอยุธยา.
• วัดราชประดิษฐ์สถิตมหาสีมาราม. 2558. “ระทา.” อ้างอิงจากสถานะเฟซบุ๊ค. 30 มีนาคม. 2566 เมษายน 19 ที่เข้าถึง. https://www.facebook.com/Watrajapradit.
• วีระ มีเหมือน, สัมภาษณ์โดย บริษัท วี วิว โก จำกัด. 2566. องค์ความรู้ภูมิปัญญาการสร้างสรรค์หนังใหญ่ (14 มีนาคม).
• ศูนย์ส่งเสริมศิลปาชีพระหว่างประเทศ (องค์การมหาชน). ม.ป.ป. งานศิลปหัตถกรรมประเภท หนังใหญ่-ตอกหนัง.
• ศูนย์ส่งเสริมศิลปาชีพระหว่างประเทศ (องค์การมหาชน). 2552. “หนังใหญ่ : วีระ มีเหมือน.” ใน ครูศิลป์ของแผ่นดิน 1, 73-84.
• หน่วยราชการในพระองค์ / สาระน่ารู้ / พระระเบียงและจิตรกรรมฝาผนังเรื่องรามเกียรติ์ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม ในพระบรมมหาราชวัง ห้องที่ ๖๐-๑๒๕. 28 ธันวาคม 2565. จิตรกรรมฝาผนังห้อง109-110. 24 เมษายน 2566 ที่เข้าถึง. https://www.royaloffice.th/2022/12/28/จิตรกรรมฝาผนังห้อง60-125/