เตยปาหนันมีคุณสมบัติและลักษณะเด่นกว่าเตยชนิดอื่นๆคือ มีความเหนียวทนทานไม่ขึ้นรา ทำให้สามารถมีอายุการใช้งานได้นานอย่างน้อยถึง 10 ปี เส้นเตยมีความมันวาวเส้นใยมีความนิ่มกว่าเตยชนิดอื่นๆ โดยก่อนการจักสานเตยปาหนันต้องมีขั้นตอนการเตรียมเส้นเตยปาหนันดังนี้
การคัดเลือกเตยปาหนัน : เริ่มต้นจากการคัดเลือกต้นเตยปาหนันที่มีลักษณะใบบางและยาว ใบเตยปาหนันที่นำมาใช้ในการจักสานต้องเป็นใบที่ไม่อ่อนหรือแก่จนเกินไป โดยเลือกตัดใบเตยปาหนันตั้งแต่ประมาณชั้นใบที่ 4 นับจากโคนต้นขึ้นไป และไม่เอาใบยอดที่ยังอ่อนๆ 2 – 3 ชั้นใบนับจากยอด แต่ละใบยาวประมาณ 120 – 150 เซนติเมตร การตัดให้ฟันมีดพร้าลงไปเฉียงๆ ให้ติดหัวอ่อน ไม่ตัดที่โคนต้นเพื่อให้หัวอ่อนแตกหน่อได้ในภายหลัง
การเตรียมใบเตยปาหนันให้เป็นเส้นตอก :
- นำใบเตยปาหนันที่ตัดแล้วมามัดกับเชือกเถาให้เป็นกำ จากนั้นตัดโคนใบและตัดปลายใบเพื่อให้ได้ใบเตยปาหนันที่มีความยาวเสมอกัน เพื่อความสะดวกในการเตรียมเส้นตอก
- เหลาหนามเตยที่ขอบและด้านหลังใบออกให้หมด โดยริดจากโคนใบไปหาปลายใบ แล้วนำไปผึ่งแดงประมาณ 5 – 10 นาที เพื่อให้ใบเริ่มเหี่ยว หรือนำเอาไปอังไฟให้ใบเตยปาหนันอ่อนตัว เพื่อไม่ให้ใบฉีกขาดหรือหักได้ง่าย ทั้งนี้ไฟที่เหมาะสมสำหรับการใช้อังหรือย่างใบเตยปาหนันต้องเป็นถ่านที่ไม่มีควัน เพื่อป้องกันไม่ให้ใบเตยปาหนันเป็นสีขาวขุ่น โดยการย่างใบเตยปาหนันจะย่างจนสุกคือ ใบเตยจะเริ่มมีสีเขียวเข้มขึ้นและเป็นเงาจากน้ำมันในใบเตยปาหนันที่ระเหยออกมาเคลือบใบภายนอก วิธีการนี้ทำให้ใบเตยปาหนันสามารถเก็บไว้ได้นานโดยไม่มีเชื้อรา
- กรีดใบเตยปาหนันเป็นต้นตอกด้วยอุปกรณ์กรีดที่เรียกว่า ยังหงาด หรือ ย่าหงาด ตามขนาดที่ต้องการแล้วแยกหนามข้างใบ และเส้นตอกเตยออกจากกัน จากนั้นใช้ไม้ไผ่ขูดให้นิ่ม หรือนำไปรีดด้วยเครื่องรีดเส้น แล้วรวบเป็นกำมัดด้วยเชือกให้เป็นก้อนขนาดพอประมาณ
- นำเส้นตอกเตยที่มัดเป็นกำหรือก้อนแล้วไปต้มในน้ำเดือดประมาณ 3 – 5 นาที แล้วนำไปแช่น้ำผสมน้ำส้มสายชู (สัดส่วนน้ำส้มสายชู 1 ขวด ต่อน้ำ 1 โอ่ง) เป็นเวลา 2 – 3 คืน เพื่อให้สีเขียวของเตยปาหนันละลายปนอยู่กับน้ำ จะได้เส้นตอกเตยสีขาวอมเหลือง แล้วนำมาล้างน้ำให้สะอาด ผึ่งแดดไว้ 1 – 2 วัน จะได้เส้นตอกเตยสีขาวนวล รวบมัดไว้เป็นกำให้มีขนาดและความยาวเท่าๆ กัน เก็บไว้ที่ร่ม อากาศถ่ายเทสะดวก เพื่อเตรียมเป็นเส้นตอกเตยปาหนันที่ใช้จักสานได้
การย้อมสีเส้นตอก : สีที่นำมาย้อมเส้นตอกเตยปาหนันคือสีเคมี โดยสีที่ย้อมส่วนใหญ่คือ สีแดง สีน้ำเงิน สีเหลือง และสีส้ม มีขั้นตอนดังนี้
- ต้มน้ำประมาณครึ่งกะละมังให้เดือด ใส่เกลือแกงลงไปประมาณ 1 กำมือ เพื่อช่วยให้สีย้อมติดคงทน และใส่หัวน้ำส้มสายชูหรือหัวน้ำส้มฆ่ายางประมาณ 3 หยด เพื่อช่วยให้เส้นตอกลื่นยิ่งขึ้น ใส่สีที่ต้องการย้อมประมาณ 1 ช้อนโต๊ะ และใช้ไม้พายคนให้เข้ากัน
- นำเส้นตอกเตยปาหนันแห้งมัดเป็นกำไปแช่น้ำให้เปียกทั่วทุกเส้น เพื่อล้างฝุ่นหรือคราบสกปรกอันจะเป็นอุปสรรคต่อการย้อมสีออก จากนั้นนำไปผึ่งให้น้ำสะเด็ดแห้งพอหมาด
- นำตอกเตยปาหนันที่สะเด็ดน้ำแล้วใส่ลงไปในกระทะย้อมสี คนให้เส้นตอกเตยปาหนันติดสีทุกเส้นประมาณ 3 – 5 นาที
- นำเส้นตอกเตยไปแช่ด้วยน้ำเย็น ล้างน้ำเปล่าประมาณ 2 – 3 ครั้ง ให้น้ำสีออกหมดจนเป็นน้ำใสสะอาด แล้วจึงนำไปผึ่งแดดให้แห้งประมาณ 1 วัน จะได้เส้นตอกเตยปาหนันสีสันต่างๆ พร้อมใช้งาน
ขั้นตอนการจักสาน :
- เตรียมพื้นที่สานโดยพื้นต้องมีความเรียบ และหลีกเลี่ยงพื้นที่ชื้นหรือแฉะ
- นำเส้นตอกเตยปาหนันมารีดด้วยเครื่องรีดให้เรียบและนิ่ม ในจำนวนที่เพียงพอสำหรับการใช้งาน
- รวบเส้นตอกเตยปาหนันให้เป็นกำ และจัดให้ความยาวของหัวท้ายเท่ากันแล้วพักกึ่งกลาง
- การสานเริ่มจากกึ่งกลางของเส้นตอกที่พับไว้แล้ว โดยนำเส้นตอก 2 เส้น มาสานเป็นลายขัดตามรูปแบบหรือลวดลายที่กำหนด โดยการสานเริ่มจากตรงกลางให้เป็น 4 มุม ให้ได้รูปทรงกลมรัศมี 18 ซ.ม. หลังจากนั้นสานหักต่อลงมา 7 นิ้ว ต่อด้วยปีก 7 นิ้วด้านข้าง เก็บขอบพับสานเข้ากับตัวหมวก โดยไม่มีการเย็บขอบข้าง